Margarita Nafarroakoaren Heptamerona. 1853ko edizioa, Paris. Zarrantzako museoa. Argazkia: Xabier Artola Zubillaga, 2020.

1540ko hamarkadan, Margarita Nafarroakoak L’Heptameron lana idatzi zuen. Honela azaltzen du Heptamerona euskaratzen ari den Xabier Artolak:

Heptamerona Nafarroako Margarita erreginak idatzi zuen XVI. mendean; non eta, bada Zarrantzan hain zuzen ere. Eta ez da soilik herri honetan egindako egonaldi batean idatzi zuela, antza, obraren parterik handiena, baizik eta herri honetan kokatu zuela istorioak harilkatzen dituen gertaera oinarrizkoa: oso urrun ez dagoen Cauterets herrian eta inguruetan izandako uholde handitik ihesi datozela, eta aipatutako ibai handia zeharkatu ezinik dabiltzala, Zarrantzako santutegian elkartzen ditu autoreak bere pertsonaiak. Pertsonaia horiek, Dekameronekoen antzera hemen ere denbora pasatzeko moduren bat behar dutenez –ibaiak dakartzan urak jaitsi eta beren bideari jarraitu ahal izan arte, behintzat–, istorioak kontatzen jarriko ditu Margaritak: hamar pertsonaia; zazpi egun (hortik, noski, argitaratu zenean obrari eman zitzaion izena); hirurogeita hamabi istorio guztira (badirudi lana zeharo amaitu gabe hil zela egilea).

Lagun horien istorioak, beraz, kontatzen ditu Margarita Nafarroakoak, zazpi egunetan banaturik. Seigarren eguneko LIX. istorioan honela dio (Xabier Artolaren itzulpenean):

Biharamunean, bazkaldu zutelarik, zaldunak nehoiz ez bezala egin zion begitarte emazteari, zeina ez baitzuen hark biziki laketgarri kausitu; baina hain ongi egin zuen itxura, ezen gizona ez baitzen ohartu. Bazkalondoan, galdatu zion emazteak ea zertan emanen zuen denbora. Gizonak erran zion ez zuela deus hoberik ezagutzen ehunetan ibiltzea baino. Eta berehala muntatu zuten jokorako behar guzia; baina damak alegia egin zuen ez zuela ibili nahi, aski laket zuela begira egotea. Eta gizona, jokoan hastear zela, huts egin gabe joan zitzaion neskato hari, erranez ez ahanzteko egin promesa. Jokoan hasi zelarik, berriz, salatik pasatu zen neskatoa, eta zeinu egin zion nagusi andereari egin beharra zuen erromesaldia adieraziz; hark biziki ongi ikusi zuen, baina gizona deusez ere ez zen ohartu. Nolanahi den dela, handik oren batera, bere sehietarik batek urrunetik zeinu egin ziolarik, erran zion emazteari buruko minez zegoela, eta aire hartzerat eta pausatzerat joan beharra zuela.

“Ehunetan ibiltze” horrek cent karta-jokoari egiten dio erreferentzia.

Urte gutxi batzuk lehenago, 1534an, François Rabelais-ek La vie inestimable du grand Gargantua, père de Pantagruel lana argitaratu zuen, eta bertan ere, kapitulu batean, cent jokoa agertu zen Gargantuak praktikatzen zituen ehunka jokoen artean:

Gargantuaren jokoen zerrenda. Oeuvres de François Rabelais, contenant la vie de Gargantua et celle de Pantagruel. Paul Lacroix, Paris, 1854. Gallica, BnF-ren biblioteka digitala.

 

Puis, tout lourdement grignotant d’un transon de graces, se lavoit les mains de vin frais, s’escuroit les dens avec un pied de porc et devisoit joyeusement aves ses gens. Puis, le verd estendu, l’on desployoit force chartes, force dez, et renfort de tabliers. Là jouoyt:

Gero, esker-emate pilo bat pixka bat marmartu ondoren, eskuak ardo freskoz garbitzen zituen, hortzak txerri-hankarekin garbitzen zituen eta pozik eztabaidatzen zuen bere jendearekin. Gero, mahai-tapiz berdea zabalduta, karta-sorta, dado eta joko-taula asko ateratzen ziren. Han jolasean ari ziren:

          au fleux,

          au cent, (2.a)

          à la prime,

          à la vole,

          …

          à la ronfle, (25.a)

          …

          au picquet, (74.a)

          …

Lehenengo edizioan (Pocket, 2018) 143 joko agertu ziren; 1542ko edizioan zerrenda luzatu zen. Edizio batzuetan 217 joko daude, bai eta batean 227 joko ere aurkitu dugu.

Baliteke Rabelais Margarita Nafarrakoaren Nerac-eko gazteluan egon izana. Izan ere, Nerac intelektualendako gune eta protestanteak eta katolikoak bakean bizitzeko hiria izan zen. Neracen egon edo ez, bion artean harremana egon zela frogatzen du Rabelaisek hirugarren liburuaren hasieran idatzi zuen eskaintzak:

François Rabelais à l’esprit de la royne de Navarre                                                                                              François Rabelais Nafarroako erreginaren argitasunari

Esprit abstraict, ravy, et ecstatic,                                                                                                             Argitasun abstraktu, estasiatua eta sutsua,

Qui frequentant les cieulx, ton origine,                                                                                                    zeruak, zure jatorria, maiz bisitatzen duena

As delaissé ton hoste et domestic,                                                                                                          zure apopilo eta morroia abandonatu egin duzu,

Ton corps concords, qui tant se morigine                                                                                                zure gorputza utzita, hainbeste gaitzesten duzuna

A tes edictz, en vie peregrine,                                                                                                                  zure ediktuekin, bizitza bidaiari honetan,

Sans sentement, et comme en Apathie ;                                                                                                 sentimendurik gabe eta apatian bezala,

Vouldrois tu poinct faire quelque sortie                                                                                                    ez al duzu alde egin nahi

De ton manoir divin, perpétuel ?                                                                                                              zure etxe zerutiar eta betierekotik,

Et ça bas veoir une tierce partie                                                                                                               eta hemen behean ikusi

Des faictz joyeux du bon Pantagruel ?                                                                                                     Pantagruel zintzoaren abentura alaien hirugarrena?

Margarita Nafarroakoaren obraren nondik norakoak ikusi baizik ez dago ulertzeko azken aldian haren irudia berreskuratzeko egiten ari diren ahaleginak eta zergatik dioen ikertzaile askok Errenazimentuko perla ahantzia dela.

Piquet XVI. mendearen hasieratik ezagutzen da, baina mende horren zatirik handienean cent izenarekin ezagutu zen, 100 puntura iritsi behar zelako irabazteko. Hala agertzen da Rabelaisek 1534an sortutako Gargantua erraldoiaren jokoen zerrendan. Zerrendak picquet izena ere jasotzen du, baina zerrendan askoz beherago, ekintza-jokoen atalean, 74. posizioan, karta-jokoei eskainitako hasierako ataletik urrun. Baliteke Rabelaisen zerrendako hirugarren sarrera batek, 25. posizioko ronfle izenekoak piqueti lagundu izana. Capot bezala, ronfle jokoaren ezaugarri nabarmen bat da, gaur egun puntu bezala ezagutzen dena, hau da, serie bateko karta kopuru handiena duena. Izen hori bereziki interesgarria da, 1454tik aurrera karta-jokoen zerrenda frantses batean sarrera gisa agertzen baita. Bere garaikidea den Italiako ronfa jokoaren oso antzekoa dirudi, non jokalariak gehien baloratutako seriea nork zuen lehiatzen ziren.

Henry Jones Cavendish-ek (1831-1899), Treatise on Piquet (Piqueti buruzko tratatua) lanean, izenaren balizko eratorpen bat iradoki zuen frantsesezko pique (pika seriea) hitzetik, agian karta-sorta frantsesarekin jokatutako jokorik bereizgarriena izendatzeko, beste herrialdeetako serie desberdinetako karta-sortekin jokatutakoetatik bereizteko. Thierry Depaulis jokoen ikertzaileak, ordea,  ez du hori uste. Depaulisen arabera, piquet puntuazioaren ezaugarri nagusitik dator: pic edo pique. Pique, repique, baita capote ere, gaztelaniaz frantsesez baino lehenago agertzen direnez, jada XVI. mendean, piquet izena gaztelaniazko pique hitzetik eratorria izan liteke. Espainiako RAEk pique hitzaren adiera hau jasotzen du: “los cientos (ehun) jokoan, jokaldia, non eskua denak 60 puntu zenbatzen dituen aurkariak bat kontatu baino lehen. Hori gertatzen da jokatzen eta zenbatuz doanean eta 30 zenbakira iristen denean, horren ordez, 60 kontatzen du.”  Tamalez, Espainia aldeko los cientos (ehun) jokoaren paper zehatza eta historia froga idatzietan eskasa izan dira.

Ingalaterran, 1532an aipatzen da saunt izenarekin. XVI. mendearen amaieran bakarrik hasi ziren piquet izen hau cent/saunt jokoari aplikatzen, bere lehen agerpena, Frantzia aldean, 1595ean izan zelarik picquet-capot konposatu forman, beharbada Rabelaisek aipatutakoa bezalako beste jokoren batetik bereizteko.

Ingalaterran, cent batzuetan hundred deitzen zen XVII mendean (Oxford English Dictionaryk bi aipamen ematen ditu). Piqueten lehen erreferentzia, bere horretan, J. Hall-en Horae Vacivae (1646) lanean dator. Hortik aurrera piquet ohiko izena da eta hurrengo edizioetan aldizka agertzen da, askotan leku harrotasunez, bai eta Charles Cotton-en 1674ko Compleat Gamester (Jokalari osoa) lanean ere.

Cavendishek cent eta piquet arteko aldaketa honela azaldu zuen: “Maria I.a Espainiako Felipe II.arekin ezkondu zen garaitik (1554), jokoaren gaztelaniazko [cientos] izenaren baliokide [hundred] ingelesa zegoen modan. 1625ean, Karlos I.a Henrike IV.a Frantziakoaren alabarekin ezkondu zen. Frantziako printzesa bat iritsi zenean, frantsesezko piquet izena gaztelaniazko izenaren ordez jarri zen.”

Samuel Weller Singer-ek, Researches into the History of Playing-Cards (Joko-karten historiari buruzko ikerketak) (1816) lanaren egileak, cientos jokoa aipatu zuen eta hau esan zuen: “Joko hau jatorriz espainiarra zenez, eta piquet jokoaren antza izan duela dirudienez ,[...] ez al zuten frantsesek hartuko, aldaketa batzuekin, izena aldatuz besterik gabe?”

Cavendishek jatorriaren kontua are gehiago nahasten du, esanez: “Singerrek jokoa Espainian sortu zela iradokitzen du. Probableagoa da, ordea, cientos jokoa ronfa joko italiar eraldatua izatea, izen aldaketarekin.”

Gaztelaniazko hiztegi goiztiar bakar batek ere, Depaulisen arabera, (Covarrubias 1611; Autoridades 1729) ez du hitz bat ere arauei buruz eta erabilitako karta kopuruari buruz. Covarrubiasek dio “todo lo conosco (mundu guztiak daki)”; Autoridadesek ez du aipatzen. Diccionario de la Real Academia aldizkariaren 1780ko edizioak, azkenean, deskribapena du: “karta-sorta arrunt batetik (hots, 40 kartakoa), hirukoak eta seikoak ateratzen dira, horrela 32 utziz, 7koak, 5ekoak, 4koak eta 2koak mantenduz... Balioak ere ez dira ezagutzen.”

Agustín Moreto (1618-1669) poeta gaztelauak joko hau eta beste bat aipatzen ditu bertso honetan:

Y si à otro juego tè metes                   Eta beste joko batean sartzen bazara

A los Cientos te dan sietes                 Ehunetan zazpikoak ematen dizkizute

Y a la Primera figuras.                        Eta lehenean beltzak

Piquet jokoak bi jokalarirentzako jokorik garrantzitsuena izaten jarraitu zuen XVIII. mendean zehar, cribbage bera ere eklipsatuz. Edmond Hoylek, 1743an bere Short Treatise on Whist (Whist-ari buruzko tratatu laburra) lanaren arrakastaren ondoren, piqueti antzeko arreta eman zion hurrengo urtean. Oro har, karta-jokoaren eta, bereziki, piquet jokoaren gune nagusietako bat Bath izan zen, non dirutza handiak irabazi eta galdu zituzten jokalariek, baita ikusleek ere.

Manuel Larramendiren 1754ko Corografía ó descripción general de la muy noble y muy leal provincia de Guipúzcoa laneko DE LAS FIESTAS, JUEGOS, ENTRETENIMIENTOS Y DANZAS QUE USAN EN GUIPÚZCOA atalean, 196. orrialdean, hau irakur daiteke:

En los grandes los juegos son los de naipes en todas sus especies, revesino, malilla, cientos y otros nombres y los de envite.

Beraz, Gipuzkoan ere ezaguna zen cent (cientos) jokoa XVIII. mendean.

XIX. mendean ere garrantzi handia izan zuen, Jane Austen eta Charles Dickens bezalako autoreek aipatu zutelarik. Mende horren amaiera aldera piquet au cent, edo hundred up piquet, joko zaharra rubicon piquet izeneko joko berriak ordezkatu zuen. Rubiconen arau ofizial eta aginduzkoak Cavendishek eta beste batzuek idatzi zituzten 1873an, Londresko Portland eta Turf klubek enkargatu, onetsi eta argitaratu zituztelarik. Arau horiek estandartzat hartzen dira gaur egun ere, eta jokoa antologia handi guztietan mantentzen da, bi mundu gerren artean jokatzeko ohitura galdu bazen ere.