taula karratuko lasterketa-jokoak
Lasterketa-jokoak taula mota desberdinetan jokatzen dira. Oso ezaguna dugun partxisa, esaterako, gurutze itxurako taula batean jokatzen da. Antzara-jokoa, aldiz, taula kiribil batean jokatzen da. Horren ezaguna ez den senet joko egiptoarra hiru lerroko taula batean jokatzen zen. Aseb joko egiptoarra 3×4 eta 1×8 laukiko taula batean jokatzen zen. XVIII. mendeko agon jokoa taula hexagonal batean jokatzen da. Eta badira taula mota gehiago. Horietako kasu askotan, taulak edozein itxura hartzen duela ere, fitxen ibilbideak baliokideak dira. Hori ulertzeko nahikoa dugu ibilbidearen hasiera eta bukaerak soka baten bi muturrak balira bezala tenkatzea; ibilbideak lerro zuzen baten itxura hartuko du.
Asia hegoaldean ibilbidea taula karratu batean duten jokoen familia bat badago. Taula hainbeste karratuz osatutako karratu handiagoa bat da. Joko hauek Indiako jatorrikoak direla dirudi. Joko zaharrenetan taulek lauki kopuru bikoitia zuten, baina existitzen diren joko guztietan taulek kopuru bakoitia dute. Munduko jokoen historialariek diotenez, Indian, lehen milurtekoaren lehen mendeetatik, gutxienez, egon dira taula karratuko lasterketa-jokoak, eta lauki kopuru bikoitiko karratuak ziren. Budaren dialogoak aipatzen dituen Vinaya Pitaka lanak, o.a.a. V. mende inguruan, Budaren jarraitzaileei esaten die ez erortzeko jokoen akatsetan. Orduan, hemezortzi jokoren zerrenda bat ematen du. Hona hemen horietako batzuk: 1 Laukien zortzi edo hamar errenkadako taula-jokoak. 2 Joko bera buruz jokatua taula beretan airean. 4 Piezak pila batetik azkazalekin ezabatzea astindu gabe; astintzen dituenak galtzen du. 5 Dadoen jaurtikitzea. 8 Jokoak pilotekin. 16 Airean edo lagun baten bizkarrean marratutako letrak asmatzea. Horien artean ashtapada eta dasapada (8×8 laukiko eta 10×10 laukiko taulen izenak, hurrenez hurren) daude; ausazko jokoak izan zitezkeenez, grinan eta bortizkerian murgildu zitzaketen jokalariak. Agian horregatik galdu dira antzinako mahai-joko horiek nola jokatzen ziren azaltzen zuten arauak; mitoek ere aipatzen dituzte zorizko jokoek eragindako ludopatien arazoak.
Badakigu VI. menderako Indian joko berriak sortu zirela, besteak beste, narda eta txaturanga; eta XII. menderako ashtapada desagertu egin zen historiatik; ez zegoen froga argirik ashtapada edo dasapada nola jokatzen ziren adierazten zuenik. Batzuek loteria-taulak ere bazirela iradokitzen dute; eta pentsa daiteke ashtapada eta dasapada jokoen taulek 8×8 eta 10×10 laukiko taulak erabiltzen dituzten sugeak eta eskaileak jokoak ere bide eman zituztela.
H.J.R. Murray-k XX. mendearen hasieran xakearen jatorriari buruz teorizatzen zuen, txaturanga joko-taulako markak Sri Lankako thayaam (karratua) bezalako joko-taulako markekin konparatu zituenean, eta egileak planteatu zuen ashtapada jokoak bere taula utzi ziola txaturanga jokoari. Murrayrentzat markak jatorrizko karratuaren oroigarri bat besterik ez ziren, eta Indiako jatorrizko xakean ez zuten inolako helbururik; hau da, taula bera erabiltzen zen bi joko desberdinetarako, agian arau budistak hausteko modu bat izan zen (xakea ez zen zorizko joko bat bezala ikusten).
Taula karratu batean jokatzen den partxisaren antzeko thayaam jokoaren mendebaldeko lehen deskribapena, izenaz gain, R.C. Bell ingelesarena dugu, zeinak Sri Lankako thayaam (karratua) deskribatzen baitu Board and Table Games from Many Civilizations 1 (1960) liburuan, eta egile horrek berretsi zuen jokoa oraindik ere Indiako eskualde batzuetan jokatzen zela. Bere n×n laukiko taula karratu baten forman, thayaam jokoa txauka bara (plaza karratua) bezala ezagutzen da Indian. Lurralde horretan lasterketa-joko tradizional bat da, non bitik laura jokalari beren peoiekin lehiatzen diren lauki bakoitiko taula karratu batean (5×5, 7×7, 9×9, 11×11…) taularen zentroko laukira iristeko.
Txauka barak izen ezberdinak hartzen ditu Indiako eskualde ezberdinetan, batzuk izenaren aldaera sinpleak dira, hala nola, txakaara, txakka, txangaabu, txallas, gatta mane, katte mane, katta barah, kaana duaa… Baina jokoek taularen konfigurazioaren, mugimenduen eta dadoen motaren arabera ere izen bereziak jaso ditzakete: thayaam, edo daayam (5×5); taularen barneko karratuaren erpinetan lau babesleku eransten dituen gavalata (5×5); barne-ibilbideetan babeslekuak gehitzen dituen ashta-txanga edo ashta-txamma (5×5, 7×7); taularen erpinetan eta barne-ibilbideetan babeslekuak eransten dituen txowka bara (7×7, 9×9, 11×11); hasieratik taulan dauden bi peoi erabiltzen dituen sadurangam (5×5); ibilbide kiribila duen ashta-kashte (7×7); lauki berean bi peoi lagun onartzen dituen saturankam (9×9)…
Taula guztiek markatutako edo gurutzatutako lauki batzuk dituzte, zentroko laukia alde bakoitietako tauletan eta zentroko lau laukiak alde bikoitietako tauletan, sarrerako lauki gisa balio duten lau aldeetako erdiko laukiak eta, noizean behin, izkinetako lau laukiak. Markadun lauki bat okupatzen duten peoiak harrapaketatik salbu daude. Bi lagunek jokatzen dutenean, taularen kontrako aldeetan esertzen dira, eta lauk jokatzen dutenean, bakoitza taularen alde batean esertzen da. Jokalari bakoitzak bere peoiak sartzen ditu bere aurreko markadun laukian, eta erlojuaren orratzen aurkako noranzkoan mugitzen da taularen ertzeko laukietatik, eta, ondoren, erlojuaren orratzen noranzkoan, barruko laukietan, peoiak zentroko laukira iritsi arte, taulatik ateratzeko.
Peoien mugimenduak lau kaurien jaurtiketarekin egiten dira. Jaurtiketaren balioa ahoz gora geratzen diren irekiduren kopurua da. Ez bada bat ere geratzen, jaurtiketak 8 balio ohi du. Jaurtiketa batzuek puntu bateko saria dute, eta puntu hori aparte erabil daiteke, peoi bat sartzeko edo ateratzeko. Zenbait jokotan jaurtiketa bana daiteke bi peoiak mugitzeko.
 |
| Ashtapada-taula. |
ASHTAPADA
Budaren dialogoak lanean aipatzen den zortzi errenkadako jokoa ashtapada da eta 8×8 laukiko taulan jokatzen da; eta hamar errenkadakoa dasapada da eta 10×10 laukiko taulan jokatzen da. Garai berekoa den jainisten Suyagadamga liburuan dago: “Gizon jakintsu batek ezin du ikasi ashtapadan jokatzen”.
Ashtapada (zortzi lauki) jokoaren taulak 8×8 lauki ditu. Taula hau erabili zuten xakea antolatzeko eta, Indian gaur egun, xake-taulak lauki markatuak eramaten ditu, xakerako erabilgarriak ez badira ere. Lauki markatuak taularen zentroko lau laukiak, taularen lau erpinetako laukiak eta alde bakoitzaren erdiko bi laukiak dira. Bi jokoak, lasterketa-jokoa ea xakea, taula berean jokatzen ziren. Baina ashtapada izena India hegoaldean galdu zen eta bi jokoei txaturanga deitzen zieten. Beranduagoko testuetan, testuinguruagatik baino ezin da esan zer jokoz ari diren. Peoien izena sari bada, lasterketa-jokoa da. Azkenik, txaturanga izena lasterketa-jokorako geratu zen. Ashtapada nola jokatzen zen gaur egungo jokoetatik baino ezin dugu ondorioztatu.
Murrayk dio ashtapada izan zela lasterketa-jokoen familia baten aitzindaria. J.-L. Cazaux-ek, ordea, dio hipotesi horrek proba historiko bat falta duela. Hipotesia ukatu gabe, Cazauxek dio lasterketa-joko ezagun guztiak alde bakoitiko tauletan jokatzen direla. Eta eransten du 8×8 laukiko taulak zorizko jokoetan erabili direla o.a.a. 300 eta o.a. 500 urte artean; baina, inon ez da agertzen peoiekin jokatu zenik, ez eta taulako lauki batzuek markaren bat zutenik. Hortik ondorioztatzen du ezin dela jakin zer jokotan erabiltzen zen ashtapada taula.
SATURANKAM
Saturankam Asia hegoaldean jokatzen den lasterketa-joko bat da. Zingales eta tamil herriek jokatzen dute, eta eskualde osoko beste joko batzuen antzekoa da. Batzuetan siga edo txaturanga izenez ezagutzen bada ere, izen horiekin ezagutzen diren joko zabalduenetatik bereizten da. Taulak 9×9 lauki kopuru bakoitia du. Lauki markatuak taularen zentroko laukia eta alde bakoitzaren erdiko laukiak dira. Zentroko laukiak tatxi izena du, eta beste lauki markatuek katti Sri Lankan. Gainerako laukiak kodu dira tamileraz eta gaeta sinhalaz. Peoiek topparei Izena dute. Lau aurpegiko bi dado (kemadi) erabiltzen dira, 1-6 eta 3-4 zulo dituztela aurpegietan.
ASHTA-KASHTE
Ashta-kashte Indian XIX. mendean zehar dokumentatu zen lasterketa-joko bat da. Jokoaren bertsio honen kokapen zehatza ez zen erregistratu, baina patxisi eta antzeko jokoak imitatzen dituzten beste lasterketa-joko batzuen antzekoa da, baina taula karratu batean. Hala ere, Murrayk Bengalan kokatu zuen ashta-kashte.
SIGA
Siga, Sri Lankan jokatzen den bezala, bertan ere jokatzen den saturankamen antzeko lasterketa-jokoa da. Normalean, oihal baten gainean jokatzen da, peoiekin, edo lurrean marraztuta, makilak peoi gisa erabiliz.
SADURANGAM
Murrayk joko hau siga jokoarekin batera ematen du. Ashtapadaren sinplifikazioa izan daiteke 5×5 laukiko taulan jokatzen baita.
GAVALATA
S. Culin-ek Indiako hegoaldean jokatzen zen gavalata (kaori jokoa) izeneko jokoa eman zuen 1898an.
SATURANKAM
Osagaiak eta hasiera
 |
| Saturankam-taula eta peoien ibilbidea. |
Taula 9×9 laukiko karratua da. Aldeetako erdiko laukiak babeslekuak dira eta taularen zentroko laukia helmuga da.
Bi, hiru edo lau jokalarik jokatuko dute. Jokalari bakoitzak bi peoi mugituko ditu. Bi jokalarik jokatzen dutenean, aurrez aurre eseriko dira.
Lau aurpegiko (1-6, 3-4) bi dado erabiliko dituzte.
Peoien ibilbidea: norberaren aldeko erdiko laukitik atera eta, erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan, taularen ertzeko laukietatik bira bat eman, norberaren aldeko ezkerreko laukiraino; ondoren, lauki bat aurrera egin eta, azkenik, kiribil batean eta erlojuaren orratzen noranzkoan, taularen barneko lauki guztietatik igaro zentroko laukiraino.
Helburua aldeko erdiko laukitik atera eta, ibilbidea egin eta gero, zentroko laukira heltzea da.
Arauak
Hasieran, jokalariek beren aldeko erdiko laukian (kattian) dituzte beren bi peoiak.
Lauki bakoitzean peoi bakar bat egon daiteke.
Dadoen puntuak batu daitezke peoi bat aurreratzeko, edo nahi bezala banatu egin daitezke, bi peoiak aurreratzeko.
Bi dadoetan puntu berdinak ateraz gero, berriro joka daiteke. Ezin zaio txandari uko egin, eta jaurtiketa guztiak erabili behar dira. Peoi bat edo biak mugitu egin behar dira, dadoen emaitzen neurrian, horientzako lekurik badago.
Babeslekuetan dauden peoiak ezin dira harrapatu.
Gainerako laukietan dauden peoiak harrapa daitezke. Jokalari baten peoia bidean beste jokalari baten peoia dagoen laukira heltzen bada (edo H. Parker-ek dioenez, gainetik igarotzen bada) bigarrena taulatik aterako da eta bere lekutik sartu beharko da berriro.
Harrapatutako peoia jokoan berriro sartzeko, 1eko bikoitza atera behar da dadoen jaurtiketan. Orduan, harrapatutako peoia erdiko laukian (kattian) jarriko du hurrengo txandan mugitu ahal izateko.
Peoia zentroko laukitik (tatxitik) lau laukira edo gutxiagora dagoenean, puntuazio zehatz bikoitza atera beharko da peoia taulatik atera ahal izateko. Zehazki esanda, peoi bat zentrotik 1, 3 edo 4 laukitara badago, jokalariak zenbaki horien bikoitzak lortu behar ditu helmugara eramateko.
Bere bi peoiak taularen zentroko laukira eramaten dituen lehen jokalaria izango da garailea.
ASHTA-KASHTE
Osagaiak eta hasiera
Taulak 7×7 lauki ditu. Erdiko laukia eta taularen alde bakoitzean dagoen erdiko laukiak X batez markatuta daude.
Bitik laura jokalarik jokatzen dute. Jokalari bakoitzak lau peoi ditu.
Dado gisa lau kaori erabiltzen dira.
 |
 |
| Culin-en eta Murray-ren taula eta peoien ibilbidea. | Ludii Portal-en agertzen den taula. ibilbidea ez da aldatzen. |
Arauak
Jaurtiketen balioak ahoz gora geratzen diren aho kopuruaren berdinak dira; aho guztiak behera daudenean, jaurtiketak 8ko balioa du eta “sari” bat du; aho guztiak gora daudenean, jaurtiketak saria du. Sari horiek jokalariari berriz jaurtitzeko aukera ematen diote.
Peoiak sari batez sartzen dira taulan, jokalariarengandik gertuen dagoen ertzeko lauki markatuan.
Peoiak taularen kanpoko laukietan zehar mugitzen dira erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan. Jokalariak bere peoiak sartzen dituen lauki markatuaren aurreko laukira iristean, peoiak hurrengo lauki-bide zentrokidearen ezkerreko izkinara doa (jokalariari dagokiona), eta erlojuaren orratzen noranzkoan kiribildutako ibilbide batetik abiatzen da zentroko lauki markaturantz.
Lauki markatuan dauden peoiak ezin dira harrapatu.
Jokalariek beren peoiak taulan sartu ahal izango dituzte aurkariaren peoi bat haien hasierako laukian egon arren.
Jokalari baten peoia aurkariaren peoi batez okupatutako lauki batera iristen denean, aurkariaren peoia taulatik kentzen da, eta jokalariak beste jaurtiketa bat izango du. Jokalari baten bi peoi markarik gabeko lauki batean badaude, aurkariak peoi horiek harrapa ditzake bere bi peoi txanda berean bertara mugitzen baditu.
Jokalariak ez daude behartuta nahi ez badute jaurtiketak jokatzera.
Jaurtiketa zehatzen bidez bere peoi guztiak zentroko laukira mugitzen dituen lehen jokalariak irabaziko du.
SIGA
Osagaiak eta hasiera
 |
| Siga-taula eta peoien ibilbidea. |
5×5 laukiko taula, taularen alde bakoitzeko erdiko laukian eta taularen zentroko laukian X markarekin.
Bi jokalarik jokatzen dute eta jokalari bakoitzak bi peoi ditu. Jokalariak aurrez aurre esertzen dira.
Lau kauri erabiltzen dira dado gisa.
Arauak
Jokalariek peoi bat 1eko jaurtiketarekin sartuko dute taulan, beren aldeko lehen puntua alde horretako lauki markatua (kattia) izanik.
Jokalariak erlojuaren orratzen aurkako noranzkoan mugitzen dira taularen inguruan, hasierako laukiaren aurreko laukira iritsi arte; une horretan, haren gaineko laukira mugitzen dira, eta taularen barnealdearen inguruan aurrera egiten dute erlojuaren orratzen noranzkoan, zentroko laukiaren azpiraino.
Jaurtiketek ahoz gora lurreratzen diren ahoen kopuruaren balioa dute, eta denak ahoz behera geratuz gero, 8 puntu balio dute.
Jaurtiketen puntuazioak ez dira ez bata ez bestea banatu, hau da, jaurtiketa bakoitzak peoietako baten mugimenduaren luzera ematen du.
Bateko eta zortziko jaurtiketek beste jaurtiketa bat ematen dute.
Jokalari baten peoia aurkariaren peoia duen lauki batera iristen denean, aurkariaren peoia taulatik kentzen da eta berriro sartu beharko da, eta jokalariak beste jaurtiketa bat egingo du.
Markatutako lauki baten gainean dauden peoiak ezin dira harrapatu.
Parkerrek honela ematen du peoia taulatik ateratzeko araua: Zentroko laukira hurbiltzean, peoi bat edo biak hara eramateko behar den zenbaki zehatza jaurti behar da; eta puntu horretan, soilik, zilegi da jaurtiketaren zenbatekoa zatitzea, peoi bat edo biak erdigunera ekartzeko moduan.
Ludii Portal-ek, aldiz, honela dio: Zentroko laukira iristeko, jokalariak behar duen zenbaki zehatza lortu behar du.
Bi peoiak zentroko laukira lehendabizi mugitzen dituen lehen jokalariak irabazten du.
SADURANGAM
Osagaiak eta hasiera
 |
| Sadurangam-taula eta peoien ibilbidea. |
Taula 5×5 laukiko karratua da. Aldeetako erdiko laukiak babeslekuak dira eta taularen zentroko laukia helmuga da.
Bi, hiru edo lau jokalarik jokatuko dute. Jokalari bakoitzak bi peoi erabiliko ditu. Hasieran peoiak taulatik kanpo daude.
Peoien ibilbidea: norberaren aldeko erdiko laukitik atera eta, erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan, taularen ertzeko laukietatik bira bat eman, norberaren aldeko ezkerreko laukiraino; ondoren, lauki bat aurrera egin eta, azkenik, kiribil batean eta erlojuaren orratzen noranzkoan, taularen barneko lauki guztietatik igaro zentroko laukiraino.
Lau kaori erabiliko dira puntuak lortzeko: jaurtiketen balioak ahoz gora geratzen diren aho kopuruaren berdinak dira; aho guztiak behera daudenean, jaurtiketak 8ko balioa du.
Helburua bi peoiak aldeko erdiko laukian sartu eta, ibilbidea egin eta gero, zentroko laukira eramatea da.
Arauak
Jokalariek beren aldeko erdiko laukian sartuko dituzte peoiak. Ez da puntuazio berezirik behar peoiak mugitzen hasteko.
Dadoen puntuak peoi bakar bat aurreratzeko erabiliko dira. Baina, peoia zentroko laukitik gertu dagoenean, behar duen puntuazioaren zati zehatza erabil daiteke peoia helmugara eramateko eta gainerako puntuak beste peoia aurreratzeko.
Jokalari baten peoia bidean beste jokalari baten peoia dagoen laukira heltzen bada, bigarrena taulatik aterako da eta bere lekutik sartu beharko da berriro.
Babeslekuetan dauden peoiak ezin dira taulatik atera.
Lauki bakoitzean peoi bakar bat egon daiteke.
Bere bi peoiak taularen zentroko laukira eramaten dituen lehen jokalaria izango da garailea.
GAVALATA
Osagaiak eta hasiera
 |
| Gavalata-taula eta peoien ibilbidea. |
Taula 5×5 laukiko karratua da. Aldeetako erdiko laukiak eta barnealdeko 3×3 karratuaren lau izkinak ere babeslekuak dira eta taularen zentroko laukia helmuga da.
Bi edo lau jokalarik jokatuko dute. Jokalari bakoitzak kauri bat edo bi erabiltzen ditu peoi gisa. Hasieran peoiak taulatik kanpo daude. Bi jokalarik jokatzen dutenean, aurrez aurre eseriko dira.
Lau edo bost kaori erabiliko dira puntuak lortzeko: jaurtiketen balioak ahoz gora geratzen diren aho kopuruaren berdinak dira.
Helburua bi peoiak aldeko erdiko laukitik sartu eta, ibilbidea egin eta gero, zentroko laukira eramatea da.
Arauak
Jokalari bakoitzak kanpoko lauki markatuetako batean hasten da.
Jokalariek erlojuaren orratzen noranzkoan egiten dute aurrera taularen inguruan, hasi ziren laukiaren aurreko laukira iritsi arte, jokoaren noranzkoaren eskuinaldean dagoen lauki markatura mugituz, eta zentroko laukiaren inguruan erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan aurrera eginez, erdiko laukira iritsi arte.
Jokalari baten peoia aurkariaren peoiak okupatutako lauki batean erortzen denean, aurkariaren peoia hasierako laukira bidaltzen da.
Peoi guztiak erdiko laukira eramaten dituen lehenengo jokalariak irabaziko du.
Jokalari baten peoia bidean beste jokalari baten peoia dagoen laukira heltzen bada, bigarrena taulatik aterako da eta bere lekutik sartu beharko da berriro.
Babeslekuetan dauden peoiak ezin dira taulatik atera.